Niuki wairitsika
Kiekari heukatewati takwietsie kanihekiaka. Memuhu mekahewa’uweti yuketá
huyeyari meyewewiximeti hekiatikaime tikaripa metá hekiatsipa ‘iniaritikaiti.

Miki mekapiyutimaiyatsinia, mekatenayu’iwa kiekari miyumanekaitsie. Xukuritsie mekanatinuiwa ‘ukalai kipateyaki kaniyutatsaaní. Tatewarí kaniteukarieyatini; tawexikia yeuya. Tatei Ni‘ariwame, Tatei yurienaka metá Tatei haramara, kaniwateitini; Tamatsi kauyumarie metá Tuutú ‘uxayari, kaniwamatsitini.

Tatei niwetsika mukuwiti mekaniniwemamatini, mitiutihauritixitsie mukuwikwei. Tsiere haramaratsie mematinexia mekaniwakakaiyaritini, ‘irawetsixi wakie, yu’ikama mekaniuyekine hekiariya matiari mieme meuwaitikaiti.
‘Iki naiti xatsika kaniyu’enieka maiyaya kanayexewiní metá kaiwati kapitima: wixárika, tame temimate huichol yeiyarieya.
Wixárica Yeiyarieya
Tsutiari
Ya katineuyukuxaxatani meukahane tukaripa
‘Ena wixárika xatsikaya kanikatsutini, Tatei Haramara matinieretsie, tau meukayuyuipiketsie katini’aneni.

Hikía meukahane tetiata metemamariwaweti metá ‘ewixipa mana Takutsi Nakawé kaniuyeikakaitini, kakaiyari mukaheitia. Yiwita metá ha xeikía muyemakai, kakaiyarixi ke me’uhekiareku Tamatsi Kauyumarie mekaneweiya Mireu’unaxitsie, tau metineetsie.

Haramaratsie Tatei Waxiewe matiwe metá naiti mana mitihekía kakaiyarixi mekateni’aneni miki wixaritari mekaniwarayexeiyani metá yuniwema mana pai mekaniwaruye’aitatikikani. ‘Iki “tetiata” katini’aneni, tateteima metá nuiwari waha meri mieme katini’aneni.

Wana mitiuyehane
Kiekari mata’atika, niuki we’emepa metá kakaiyaripa
‘Auxuwiti kiekarite mukumarixia tsikiri kanayeikani hixiapatsie kakaiyarita katini’aneni, niuki we’eti metá kiekarite mehayuyexeiyati mekateneukumaka.

Ta’utata Hauxa manakaa katine’aneni. Muwa, yemuri heimá pai tatsi ri Cerro Gordo hetsie hakaweti kaniyuhekiaka Sierra Madre Occidental ta’utata tatserieta pai heukayuneti wixárika kwieyari, tatsi ri Xapawiyemeta, Lago de Chapala, Jalisco kwieyaritsie.

Tatsutia, Nayarit kwieyaritsie katini’aneni, tetiata hiri kewa mata’atiká paiti kaniutiniereni, hixiapayaritsie, hatia kwi waiká mukuuni ‘utia, mana meri kiekatari kaniwakietini. Taheimá huyeyari meutihane Wirikuta kaniye’axeni wana San Luis Potosí, muwa hiri miyekatsie Cerro del Amanecer kanitiniereni

Kiekari
Yeiyari mayeniereki
Temutihautsie temikahauyeweniki, Takutsi Nakawé niukieya ‘enieti, Watakame kanuwa kaniyutawewirieni hetsiena kaneukayerini tsiki ‘uká heuyiwime kananutiyení metá tsiere ‘ikú ‘auxuwime. Kanuwa Xapawiyemeta kwiepa manukateetsie, mana tsiki ‘uká tewi kanayaaní, Watakame kaniyuti’iwatiani, metá matiari ‘ikú kaniuka’eni. Miki meri watsiya kaniukamaní.

‘Ana paiti ri mitiyetia wixaritari yukiekari meniukamaní metá tsiere yutuki meniutakeni, kwiemuxa metá muxá witayariki metewewieti, Tatei Niwetsika mehayexeiyati menakine.

Wixaritari tiiriyari paiti yuyeiyari mekanayexeiyani. Mipai titi ri yutei Yurienaka mekanayexeiyani, yaxeikía tsiere Tatei Ni’ariwame metá Tatei Niwetsika, miki tukari mitiwarupitiwaki.

Nenewierita
mara'akame ya hainekaku
Tau kuxi katahekiariwekaku Xurawe Temai katiniutamiiní Teekata katiniunake muwa tai kanetineni. Muwa Tatewarí kaniutahekiare, tatsi ri matiari tsaurixika muwa kaniutineni.

Tukieya muwa mutahekiarixi hiki tukite kaneuku’uixiani naitsarie, Tatutsima takakaima muwa menikaniereni. Xukuri‘iikate mekaniwa’iwiyani. Miki naime yeiyaritsie timieme mekatenaye’atiwani metá mekateni’iwiyani, mekatenanutuatikikani kakaiyarita, yukiekari me’ahanati, meteumawatikaiti metá meheuyunenewietikaiti tukari mekakanitinuiwitiwani.

Yayupaimeti xeikía mara’akate mekanakikani yutiiriyama miwaranukuhapananiki, wahetsie nuati, ‘uwenitsie tinaketi metá yuniawaritsie kakaiyarixi waniuki we’eme ‘ayeikati.

Kewa mire'ane
Tukari miyutahekwariya
Matiari Tamatsi Kauyumarie Haramaratsie matiné Wirikuta pai kaniuye’aní, hekiatsipa, tuutú ‘uxayari hayuyeitiaku yu’auxuwiti teweweiyamete mekanimiiní, hikuri maiweti, yeme tau matiari manatinetsie. ‘Ayiweka nunutsi ‘uti’itsaiwati metá ‘uyekipeti yukimana taipa heuyuhiaku kaniukuhekiare ‘ana ri Tayeu kanayaní Paritekiatsie. Mana, ‘aru tewiyari Tayau katinitemaaní.

‘Aimieme wixaritari Wirikuta pai, Taheimatsie, mekateniuyetuatikikani, mekaniyeyu’aitatikikani ha mukumanetikatsie, maxatsi metá hikuri mekaniuyetitikikani. Ka kahekiariwekaku kuxi yuxupurerutetsie ‘aru ‘aniyari mekananaku’uitiwani, yunierikatsie mekanayuye’utiwani ‘uxa taxaiyemeki metá meniyutinenewiwani hikuri memi’axetsie, kakaiyarixi wanierika, memanuaxianiki yukie memiyutaminiki metá yunaiti tateineixa memikaneiniki.

Matiari ke mitiuhekiarixi xatsikayari
Wixárika nierikaya
Wewiya
Naime teriwarika
Waiká tihekiatame